گیلانغرب (به کردی: گیه‌ڵان) مرکز شهرستان گیلانغرب واقع در جنوب غرب استان کرمانشاه و شمال غرب استان ایلام است. مردم این شهر کرد و از طایفه‌های مختلف ایل کلهر هستند. زبان مردم این شهر کردی و از شاخهٔ کردی جنوبی است با گویش کلهری و با لهجهٔ مردم منطقهٔ گیلانغرب ادا می‌شود.

جمعیت این شهر طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ حدود ۲۴۰۰۰ نفر بود که در مقایسه با سال‌های قبل کاهش داشته‌است و دلیل آن مهاجرت بی‌رویه مردم شهرستان به سمت شهرهای بزرگتر استان و ایران است.

این شهر بر سر مسیر اصلی قصرشیرین-ایلام قرار دارد همچنین جمعیت آن ۲۲٬۳۳۱ نفر است که در این بین ۱۱٬۱۱۵ مرد و ۱۱٬۲۱۶ زن است و ۶٬۶۶۲ خانوار زندگی می‌کنند مردم این شهر بیشتر مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند.

بیشترین معادن قیر طبیعی ایران در گیلان غرب است. گیلان غرب از قطب‌های مهم ادبی و جایگاه ادبیان نامدار در عرصه فعالیت‌های ادبی کُردی جنوبی در استان‌های کرمانشاه و ایلام است.

تاریخ

جنگ

گیلانغرب به خاطر مقاومت مردم‌اش در برابر حملهٔ ارتش عراق در سال ۱۳۵۹، از سوی سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران دومین شهر مقاوم کشور نامیده شده‌است. در تقویم رسمی ایران نیز چهارم مهر ماه روز ملی گیلانغرب (مقاومت مردم گیلانغرب) نام گرفته‌است.

نام

در گذشته نوعی درختچهٔ خودرو " گیه ل " (gyal) مورت امروزی به وسعت چندین هکتار در سراب گیلانغرب وجود داشته که به "سراب گیه ل" یا "باغ گیه ل" معروف بوده‌است، و با توجه به این که در گذشته نام بعضی از مناطق را از روی اسم مواد، درختان و گیاهان آن منطقه نامگذاری کرده‌اند، مانند: چناران، اناران، نی ان (نیان)، زلان، قیلان، گولان=گلین، گیه لان، ناودار و …. این دشت نیز با وجود سراب و باغ زیبای "گیه ل" (گیه ل: نام قدیم مورت) که گیاهی کمیاب، دارویی، شفابخش، مقدس و مورد توجه آیین زرتشت و گذشتگان بوده‌است و این منطقه نیز به نام " دشت گیه لان" = " gyalan " به معنی جایی که درخت " گیه ل " دارد نامگذاری شده‌است. بنابراین اسم " گیه لان " = "gyalan " یک اسم کاملاً کردی می‌باشد که از ریشهٔ (گه یل = gyal = مورت) گرفته شده و هیچ وجه تسمیهی با گیلان شمال که برگرفته از (قوم گیل = gil = گیلک) می‌باشد را ندارد، گیه لان = gyalan آن در فارسی حذف شده و به اشتباه گیلان = gilan نوشته شده‌است.

موقعیت جغرافیایی

گیلان غرب در طول جغرافیایی ۴۵ درجه و ۵۵ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۴ درجه و ۷ دقیقه یکی از شهرهای واقع در غرب و جنوب استان کرمانشاه است؛ که از طرف شمال به سرپل ذهاب و کرند، از شمال شرق و شرق و جنوب شرق به اسلام‌آباد غرب و گردنه قلاجه و سرابله و ایوان غرب و ایلام و از طرف جنوب و جنوب غرب به سومار، مندلی و در مغرب آن نفت شهر و قصر شیرین واقع شده‌است. گیلانغرب در ارتفاع ۸۰۴ متری از سطح دریا واقع شده‌است و مرکز شهرستان جز مناطق گرمسیر استان محسوب می‌شود. گیلانغرب بر سر مسیر اصلی قصرشیرین-ایلام است و کل استان ایلام را به مرز خسروی و گذرگاه مرزی پرویزخان وصل می‌کند هر چه به طرف شرق و شمال شهرستان پیش بروید ارتفاع بیشتر و هوا رو به سردی می‌رود و هرچه به طرف جنوب و غرب و مرز عراق بروی هوا رو به گرمی و به ارتفاع‌های کم می‌رسید. به‌طور مثال از مرکز شهرستان که به سمت اسلام‌آباد غرب یا کرمانشاه پیش بروید پس از ۱۵ کیلومتر از ارتفاع ۸۰۰ متری شهر به ارتفاع ۱۱۰۰ متری در روستاهای اطراف در دهستان چله می‌رسید و پس از ۶۸ کیلومتر که به بخش گوواور که جز شهرستان محسوب می‌شود برسید می‌بینید که ارتفاع به ۱۵۰۰ متر نیز می‌رسد و برعکس هر چه به سمت عراق یا قصرشیرین پیش بروید کم‌کم به ارتفاع ۵۰۰ و کمتر در مرز سومار به ۲۹۰ متر و در خود قصرشیرین به ۳۵۰ متر می‌رسد و رو به گرمی و پستی می‌رود. فاصله گیلان‌غرب تا تهران ۶۵۰ کیلومتر، تا مرکز استان یعنی کرمانشاه ۱۵۵ کیلومتر تا مرکز استان ایلام یعنی شهر ایلام ۹۵ کیلومتر، تا مشهد ۱۵۵۵ کیلومتر، تا اهواز ۵۰۴ کیلومتر، تا شیراز ۱۰۰۰ کیلومتر، تا بندر عباس ۱۵۸۰ کیلومتر، تا چابهار ۲۲۶۰ کیلومتر، تا تبریز ۷۳۲ کیلومتر، تا اصفهان ۶۸۰ کیلومتر، تا سرابله در استان ایلام ۸۰ کیلومتر تا مرز عراق از پایانه مرزی سومار و از پایانه مرز خسروی ۸۰ کیلومتر، تا اسلام‌آباد غرب ۹۰ کیلومتر، تا قصرشیرین ۵۵ کیلومتر، تا سرپل ذهاب ۵۰ کیلومتر، تا مرکز شهرستان ایوان واقع در استان ایلام ۵۵ کیلومتر تا مرز استان ایلام و استان کرمانشاه از جاده میاندار ۲۱ کیلومتر تا خانقین عراق ۹۰، تا سلیمانیه ۲۶۰، تا اربیل ۳۸۵، تا بغداد و کاظمین ۲۵۵، تا کربلا ۳۵۵، تا سامرا ۲۸۸، و تا نجف ۴۴۴ کیلومتر است.

اماکن باستانی

• قصر سراب وجود تپه‌ای تاریخی در سراب گیلان غرب که آثار به جای مانده از آن شبیه به یک قصر است که عده‌ای آن را مربوط به دورهٔ ساسانی و عده‌ای دیگر فراتر از دوره ساسانی می‌دانند همچنین بوته‌های کمیاب مورت مقدس در پایین دست قصر سراب یافت می‌شود که نشانی از قدمت فراوان آن می‌باشد.
• قڵا (قلعه) تپه‌ای در وسط شهر گیلان غرب بوده که معروف به قڵا (قلعه) می‌باشد که آنگونه پیداست این ساختمان خرابه سه طبقه بوده‌است که بسیاری بر این عقیده هستند این تپه می‌تواند یک زیگورات مربوط به دوره ایلامیان باشد.
• حهسهن زوور دار خرابه‌ای در پایین دست شهر گیلان غرب واقع شده‌است که در میان مردم منطقه به حسن زوردار معروف می‌باشد. مساحتی حدود سیصد متر دارد. این قلعه که متأسفانه بعلت حفاریهای بیش از حد و عبور یک کانل آب از کنار آن چیز زیادی از آن باقی نمانده‌است. به احتمال زیاد این قلعه مقر حکومت خاندان کُرد حسنویه بوده‌است که زمانی نسبتاً طولانی بر منطقه غرب کشور سیطره داشته‌اند.
• عهمله قیوت بلندای آمله قوت (Amalah ghut)که یک برج طبیعی بر فرازانارک در جانب جنوبی شهر گیلان غرب است. در محل آثاری از ساروج و گچ وجود دارد. آثاری از زندگی انسانهای گذشته در اطراف آن وجود دارد که سبب عدم وجود سند یا کاوشی در آن ناشناخته مانده‌است. البته عده زیادی اعتقاد دارند که مربوط به زمان ساسانیان است و درزمان حمله اعراب به ایران خراب شده‌است چون اعراب از طرف گیلانغرب و شهر حلوان (سرپل ذهاب) به ایران حمله‌ور شده‌اند آن موقع گیلانغرب دشتی حاصلخیز و وسیع بوده‌است. منطقه آمله قوت طوری است که بر تمام دشت ویژنان، دشت گیلان، قصرشیرین و بر ناودار تا ارتفاعات مشرف بر ایوان غرب مسلط است و جای مناسبی برای دیدبانی گذشته گان بوده‌است.
• چیاێ ئاسنگهرانه (تپه آهنگران)

تفرجگاه‌های طبیعی

• سراب مورت گیلان غرب:
• دربند گلین :
• پارک طبیعی ناودار (میاندار) :
• مِلیَنَه :
• پاچه :
• تنگه گلم:
• منطقه سر سبز چله:
• گردنه قلاجه (منطقه حفاظت شده قلاجه)

بلایای طبیعی

• وزش باد استثنایی: شب ۲۶ آذر ۱۳۸۵ ه‍.ش باد بسیار شدیدی شروع به وزیدن کرد که خسارتهای زیادی را به منطقه وارد ساخت و بسیاری از درخت‌ها را از جا کند ادراه هواشناسی سرعت این باد را صدو سی کیلومتر بر ساعت اندازه‌گیری کرده بود. از معمرین و افراد مسن منطقه هیچ‌کدام چنین باد مخربی را به یاد نداشته‌اند و با غضب خدا از آن یاد می‌کردند.
• گرد و غبار: در سالهای اخیر تعداد روزهایی که فضای جنوب و غرب کشور و بالطبع هوای منطقه گیلان غرب تحت تأثیر توده‌های هوای آلوده و گرد و غبار و مضرات ناشی از آن قرار گرفته، افزایش یافته‌است.
• زلزله: بیش از دویست لرزه در سال ۱۳۹۲ که موجب شد بیش از ده روز مردم در سرما بدور از خانهایشان و در چادر زندگی کنند (بزرگترین این لرزه‌ها ۵٫۷ ثبت شد). مرکز این زلزله‌ها حوالی گیلانغرب و سومار و قصرشیرین و سرپل ذهاب بود.

زلزله ۲۱ آبان ۹۶ به قدرت ۷٫۳ ریشتر که ساعت ۲۱:۴۸ ازگله در ثلاث باباجانی را در عمق ۱۱ کیلومتری زمین لرزاند که مقدار ۶٫۴ ریشتر آن چیزی نزدیک به زلزله بم به گیلانغرب رسید و طبق آمار غیررسمی بالای ۳۰۰ زخمی در روستاها و شهر بر جای گذاشت… بیشترین ویرانی این زلزله در سرپل ذهاب بود که ۷ ریشتر زلزله به آن رسیده بود و کشته و زخمی زیادی را بر جای گذاشت… این زلزله در کل استان کرمانشاه و ایلام و کردستان بطور جدی حس شد و حتی استان‌های خوزستان و آذربایجان‌های شرقی و غربی و اصفهان و همدان و اراک و… هم آن را احساس کردند. این زلزله آنقدر قوی بود که حتی تا دریای مدیترانه احساس شد و خسارات زیادی را در ایران و عراق بر جای گذاشت.

زلزله‌های ۲۱ دی ماه ۱۳۹۶ که چندین زلزله با بزرگی بیشتر از ۵ ریشتر بود در سومار و گیلانغرب خسارت‌های زیادی بر جا گذاشت و خانه‌ها و مکان‌هایی که در اثر زلزله شدید ۷٫۳ ریشتری ازگله و پس لرزه‌های آن سست شده بود را به‌طور کلی تخریب کرد. این زلزله‌ها حدود ساعت ۱۰ و نیم صبح در عمق بسیار کم شروع شد و در عرض یک ساعت ۶_۷ زلزله بالای ۵ ریشتر در سومار و گیلانغرب و ایوان و زرنه رخ داد که باعث وحشت مردم شد. همچنین در طول این روز عجیب از بعد وقوع زلزله‌ها حدود ۶۰ بار دیگر تا شب سومار لرزید تا نشان از بالا بودن قدرت این زلزله‌ها و پس لرزه‌های بعد آن باشد. به گفتهٔ برخی خبرگزاریها این زلزله‌ها به‌طور جدی به جز گیلانغرب در بغداد، سلیمانیه، ایلام، قصرشیرین، سرپل ذهاب، اسلام‌آباد غرب و ایوان و کرمانشاه و به‌طور خفیف حتی در مهاباد و بوکان و شهر وان ترکیه احساس شده‌است. این زلزله همچنین در شهرهای مرزی چه در خاک عراق چه در خاک ایران خسارات زیادی برجای گذاشت شهر مندلی در عراق در استان دیاله نزدیک‌ترین شهر به کانون زلزله بود.

پانویس

منابع

• علیزاده، علی‌اکبر. تاریخ و جغرافیای تاریخی گیلان غرب. باغ نی کرمانشاه، ۱۳۹۰. شابک ‎۹۷۸–۹۶۴–۲۶۹۹–۵۷–۵. 
• رضا قمرپور. اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران.