5.9K
میبد شهری در شمال استان یزد است که در مرکز جغرافیایی ایران واقع شدهاست. بنابر پارهای از شواهد میبد به عنوان یکی از نخستین مناطق یکجا نشینی در مرکز ...
میبد شهری در شمال استان یزد است که در مرکز جغرافیایی ایران واقع شدهاست. بنابر پارهای از شواهد میبد به عنوان یکی از نخستین مناطق یکجا نشینی در مرکز ایران بهشمار میرود.
میبد شهری دارای پیشینهای چندین هزار ساله است(7هزار سال)که دومین مرکز شهری و تجاری استان یزد محسوب میشود و به واسطه بافت تاریخی ارزشمند خود بسیاری از نقاط شهر در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیدهاست. لازم به ذکر است که شهرک جهانآباد نیز از عمدهترین مراکز صنعتی این شهر میباشد و این شهرستان با تولید نیمی از کاشی و سرامیک کشور قطب این محصول محسوب میشود. میبد یکی از کانونهای اولیه یکجانشینی درایران است که در واحه پهناور یزد واقع شدهاست. روزگاری در کنار دریای ساوه قرار داشتهاست که از ساوه تا حاجیآباد نمک کشیده شده بود و ساکنان آن از طریق این دریاچه رفت و آمد میکردند. با توجه به پیدا شدن سکه ضرب میبد در دوره ساسانی مشخص میشود که میبد دراواخر دوره ساسانی شهری معتبر و با اهمیت بودهاست زیرا از یکصد و یازده شهری که در ایران قبل از اسلام شناسایی شده از تعداد معدودی از آنها شرایط ضرب سکه یا اجازه آن را داشتهاند. (شهرهای ایران، پیکولوسکایا) دلایل متعددی را میتوان نام برد که میبد و به ویژه نارین قلعه آن بیش از مناطق دیگر یزد، مسکون شده و اولین نقطه یکجانشینی در این ناحیه بودهاست. جعفری، اولین مورخ یزدی قرن هشتم درمورد بنای نارین قلعه حکایت اسطورهای و افسانهای عنوان مینمایند که نشانگر آن است که حتی در آن زمان هم عامه و خاص از دیرینه بودن این مکان مطلع بودهاند. وی میگوید که سلیمان نبی نارین قلعه را برای اختفای دفینه و گنج خود ایجاد نمود. نقش نگارهای که اخیراً درهمین مکان بر روی پارهسفال پیدا شدهاست نشانگر واقعیتهای بسیاری است. نقش نیمه انسان – نیمه حیوان حک شده براین سفال شبیه همان نقش نگاره ایی است که در تمدن هزاره سوم پیش از میلاد عیلامیها میباشد. قابل بیان است افراد این منطقه از دیرباز تاکنون یکتاپرست بودهاند .(تاریخ عیلام، شیرین بیانی) نارین قلعه میبد در قرون اولیه اسلامی هم از عظمت و اهمیت زیادی برخوردار بوده و از قلاع غیرقابل نفوذ برای دشمنان بودهاست که از داخل قلعه راههای زیر زمینی به کل شهر برای تأمین آب و غذا وجود دارد که از دلایل مهمی بودهاست که تاکنون توسط هیچکدام از دشمنان فتح نشدهاست.
اساس اقتصاد شهر میبد بر صنعت استوار است. مهمترین صنایع میبد عبارتند از سفالگری، کاشی و سرامیک و ذوب آهن. کارخانههای متعدد کاشی و سرامیک سازی، میبد را به قطب صنعت کاشی و سرامیک ایران تبدیل کردهاست. هماکنون بیش از یک چهارم کاشی ایران در میبد تولید میشود. سفالگری پیشه دیرینه مردمان این دیار بودهاست و امروزه نیز سفال میبد به سرتاسر دنیا صادر میشود. بهطور کلی رونق صنعت سفالگری و کاشی و سرامیک در میبد را باید در چهارچوب پیوند صنعت و سنت ارزیابی کرد. بزرگترین مرکز پرورش بلدرچین کشور که رتبه دوم خاورمیانه را نیز دارا میباشد در شهرستان میبد واقع است.
از دوران قدیم و با ظهور اسلام، ایجاد قرائت خانه و مدرسه علمیه در کنار ساختمان مساجد معمول گردید ولی از وجود یا عدم این مدارس در شهرستان میبد اطلاع دقیقی در دست نیست تقریباً از اولین مدرسه علمیهٔ شناخته شده در میبد، بقایای یک باب ساختمان است که با قدمت ۷۰۰ ساله در حوالی مسجد جامع میبد به جا ماندهاست و طبق قرائن موجود طلاب زیادی از نقاط مختلف از قبیل کرمان و پاکستان و افغانستان و هند در آن مشغول به تحصیل بودهاند و بعدها به دلایل نامعلوم مخروبه و تعطیل گردیدهاست. نخستین مدرسه علمیهٔ جدید با حمایت و پشتیبانی محمد صدوقی و شیخ محمد ابراهیم اعرافی و با همّت و پشتکار و پیگیریهای مصرانه سید اسدالله امامی و با اخذ مجوز از سید روحالله خمینی در نجف اشرف، تأسیس و با نام حجه ابن الحسن العسکری احداث و از سال تحصیلی ۵۴–۱۳۵۳ شروع به پذیرش طلبه نمود. لازم است ذکر شود مسئول این حوزه هماکنون علیرضا اعرافی رئیس جامعة المصطفی العالمیه و عضو جامعة مدرسین حوزه علمیه قم میباشد.
حوزه علمیه میبد با راه اندازی چند پایگاه عملاً با ایجاد معاونت فناوری اطلاعات پا به عرصه اطلاعرسانی دیجیتال گذاشت. این حوزه با راه اندازی پایگاههای اقماری سعی در گسترش فرهنگ اسلامی نموده و نیز لازم است ذکر شود مدیر ارشد این پایگاهها دانشآموخته آن حوزه میباشد. از جمله این پایگاهها میتوان به پایگاه تخصصی قرآنشناسی حوزه علمیه میبد به نشانی: http://quranekarim.ir اشاره نمود که در چهارمین نمایشگاه بینالمللی رسانههای دیجیتال حضور پر رنگی داشت.
میبدیان تقریباً هر ساله از نظر ضریب پذیرش در کنکور سراسری دانشگاهها رتبه اول کشور را احراز کردهاند. آمار، رقم پذیرش ۵/۱۶ درصد را به ما نشان میدهد. میبد دارای چندین واحد آموزش عالی میباشد که نزدیک به ۹۰۰۰ دانشجو در آنها مشغول به تحصیل میباشند.
مخوفترین کویرهای جهان در داخل لگن بزرگ و بسته فلات ایران واقع شدهاند، که دشت رسوبی و پر دامنه یزد، یکی از حوضههای شاخص جغرافیایی آن است. گستره این دشت از دامنههای شیرکوه در جنوب آغاز میشود و با شیب ملایمی تا کویر سیاهکوه در شمال، در مسافتی بیش از یکصد کیلومتر ادامه مییابد. شهر میبد در بخش میانی این دشت واقع است. بهطور کلی رشته کوههایی که دور تا دور فلات مرکزی را دربرگرفتهاست سبب شده که دامنههای خارجی فلات، از رطوبت بیشتری برخوردار بوده و دامنههای داخلی آن خشک باشد؛ بنابراین کمبود نزولات جوی و آفتاب داغ آسمان صاف ایران، زندگی تبآلودی را در حاشیه کویر به وجود آوردهاست. میبد در ۵۴ درجه و ۲ دقیقه و ۱۰ ثانیه طول جغرافیایی و ۳۲ درجه و ۱۴ دقیقه و ۴ ثانیه عرض جغرافیایی واقع بوده و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا ۱۰۳۴ متر میباشد. شهر میبد در شمال غرب شهر یزد، کنار جاده تهران - بندرعباس و راهآهن تهران به کرمان و در حاشیه کویر مرکزی ایران قرار دارد. اراضی خاوری آن دشت و هموار است و از سوی غرب به کوهپایه و ارتفاعات جنوبی عقدا منتهی میگردد. شهرهای یزد، اشکذر و اردکان به ترتیب همسایگان جنوب شرق، جنوب و شمال این شهرستان هستند. مساحت کل شهر میبد بر اساس طرح هادی، ۵/۱۹ کیلومتر مربع (۱۹۵۲هکتار) میباشد که از این اراضی بخشهای کشاورزی و باغات ۲۸۲ هکتار، اراضی مسکونی ۲۶۲ هکتار، موات و بایر ۴۵۲ هکتار است. بررسی میبد و نحوه استقرار آن نشان میدهد که توپوگرافی، آبهای تحتالارضی و استخراج آب (قنات) در شکلگیری شهر نقش مهمی داشتهاست. میبد در کنار مسیل رودخانههای قدیمی و در جوار راه قدیمی ری به کرمان به صورت مجتمعهای زیستی اولیه شکل گرفتهاست. این شهر بر روی شیب طبیعی که از جنوب به شمال بوده قرار دارد. این شیب به صورتی است که روستای رکنآباد در جنوب شهر حدود ۲۰ متر بلندتر از روستای عشرتآباد در شمال شهر است.
مطالب تاریخ جدید یزد که در تاریخ یزد و جامع مفیدی هم با تفاوتهای مختصر دیده میشود، حکایت از قدمت قلعه دارد. مشاهده قلعه و مخصوصاً خشتهای قطور و بزرگ آن خود نیز موید کهنگی آن است. امروزه در محل، قلعه موجود را با نسبت «دالان» نمیخوانند و نامی است که متروک شدهاست. این تسمیه قدیم باید مأخوذ از «دال» باشد که نام مرغان بزرگ شکاری از نوع عقاب است. نظیر این اسم به شکل «دالدون» بر کوهی در نزدیک میمند شهر بابک اطلاق میشود. اهمیت قلعه میبد مربوط به عهد سلاطین آل مظفر است که در عمران و آبادی میبد کوشا بودند و قلعه آنجا پناهگاه محلی آنان بود و بنابر قول مؤلف تاریخ جدید یزد، محمد بن مظفر در سال ۷۳۷ «خزینهای که در یزد بود تصرف کرد و لشکر را مرسوم داد و قلعه دالان میبد را عمارت کرد و خندق دور کرد.» بقایای کنونی قلعه میبد، با وجود خرابیهایی که به مرور ایام بر آن روی آورده دیدنی است و متأسفانه در این سالها به سبب ایجاد خیابان، قسمتی از آن خراب و تسطیح شدهاست. قسمتهای مختلف قلعه بر سطح تپهای در چهار طبقه قرار دارد و هر طبقه بر طبقه دیگر اشراف دارد. بنای ارگ آن در مرتفعترین نقطه تپه واقع شدهاست و یک طبقه هم در قسمت زیر قرار که اتاقکهای کنده شده در دل خاک است از نوع بوکن یا بوکنه. اطراف قلعه، خندق عظیمی بوده که بعضی قسمتهای آن به باغ تبدیل شدهاست.
سامانه کاروانی میبد، یک مجموعه معماری کهن است که کارکرد اصلی آن تأمین رفاه کاروانیان، خدمات سفر و گردشگری، راهداری و نیز انجام مبادلات پستی و ارتباطی قدیم بودهاست. این مجموعه در مسیر شاهراه باستانی «ری – کرمان، در پشت دروازه غربی شارستان قدیم میبد شکل گرفته و از دورههای دور تاریخی تا پنجاه سال پیش، کارکرد پررونقی داشتهاست. رباط میبد، در واقع یک ایستگاه بزرگ کاروانی در مسیر این معبر شرقی – غربی ایران بودهاست که از شرق به سوی یزد ـ کرمان و سیستان تا ماوراءالنهر و از سوی غرب به عقدا، نائین و اصفهان، کاشان و ری تا بینالنهرین میرسیدهاست. با توجه به موقعیت دو ایالت مهم باستانی ایران یعنی (ری و کرمان) در این مسیر، آن را شاهراه ری – کرمان خواندهاند. این راه علاوه بر اینکه معبر دیرین نظامی و بازرگانی منطقه بودهاست، پس از اسلام، مسیر عمدهٔ رفتوآمدهای زیارتی مکه و حجاز و نیز عتبات کربلا و نجف گردید؛ چنانکه تا همین اواخر، به نام «راه کربلا» خوانده میشد و راهی پررفتوآمد بود با توجه به نیاز حیاتی کاروانیان به «آب» وجود سرچشمه کاریز کهن «کثنوا» را میتوان عامل اصلی بنیاد این مجموعه در این نقطه از شهر به حساب آورد. در این ایستگاه کاروانی، طی سدهها و سالیان گذشته، بر پایه واقعیتها و نیازها، عناصر متعددی با کارکردهای ویژه پدید آمده که هر یک به نوعی در پایداری این سامانه مؤثر بودهاند و عبارتند از: ۱-سرچشمه و بخشگاه قنات ۲-برج و بارو و دروازه شارستان ۳-کاروانسرا (رباط) ۴-آب انبار ۵-چاپارخانه ۶-یخچال خشتی ۷-گورستان
برای کاروانیانی که از پهنه بیابان میرسیدند، آب نخستین و مهمترین نیاز بودهاست و سامان دهندگان راهها ناگزیر بودهاند به هر طریق ممکن، آب مورد نیاز منزلهای کاروانی را تأمین کنند یا ایستگاهها را در آبگاههای پایدار بنا سازند. با این حساب، وجود سرچشمه کاریز خوش آب «کثنوا» عنصر اصلی و اولیه شکلگیری این سامانه کاروانی در این نقطه بودهاست.
بخشی از برج و بارو و خندقها و نیز دروازه غربی شارستان قدیم میبد، درست در ضلع شرقی ایستگاه کاروانی و چسبیده بهآن، دیده میشود. این همسایگی بسیار نزدیک با شهر و امکان برخورداریهای گوناگون از آن در دنیای پر بیم و هراس قدیم، موقعیتی بسیار ویژه برای این ایستگاه بهشمار میآمدهاست؛ بنا بر این امتیازها، سامانه کاروانی میبد طی سدههای گذشته همواره پایداری وتوسعه یافتهاست.
این کاروانسرا که گویا بر جایگاه کاروانسرای قدیمی تری ساخته شده، از جمله کاروانسراهای سبک صفوی و یکی از کاملترین کاروانسراهای بین راهی بهشمار میرود. ساختمان کاروانسرا شامل: ساباط (با پوشش یزدی بندی)، ایوانهای بیرونی، هشتی ورودی، حیاط مرکزی، حوضخانه و مهتابی و چهار هشتی زیبا و فضاهای سرپوشیده (سول) شرقی و غربی و جمعاً صد ایوان و اتاق و اجاق برای استفاده کاروانیان بودهاست. هم اکنون اداره میراث فرهنگی میبد و یک مرکز فرهنگی (کتابخانه مرکز اسناد) در بخشی از بنا استقرار یافته و سول (سالن) شرقی آن جایگاه موزه زیلوهای تاریخی میبد و سول (سالن) غربی آن نیز به عنوان رستوران سنتی و کافی شاپ (سفره سرای شاه عباسی) زیر نظر «شرکت تعاونی جهانگردی جاده ابریشم میبد» مورد استفاده همگانی است.
این بنا در جنوب شرقی باروی قدیم میبد واقع است (محل کنونی فرمانداری میبد) بنا از خارج به صورت برجی مدور و آراسته به نقشهای ویژه و از داخل دارای سه طبقه و مجهز به هزاران لانه برای جلب و نگهداری پرندگان مهاجر است. برج کبوتر خان هم به لحاظ حمایت از پرندگان بیپناه و هم به جهت استفادهای که در گذشته از کود آنها برای کشاورزان میکردند شایان توجهاست.
در نزدیکی و روبروی قلعه، یک بنای قدیمی قرار دارد که بنا به اظهار مردم محل، مزاری بوده. ظاهر آن نیز همین حکم را میکند. همین قسمت بازمانده شباهت تام و تمام به چند بقعه تاریخی و مرتفع یزد و ابرقو و مروست دارد که همه مزار بزرگان و از آثار قرون هفتم و هشتم هجری است. بلندی بدنه باقیمانده که قسمت سردر ورودی است، هشت متر است و از قسمت داخل سفید کاری بوده و مختصری از تزیینات و رنگ آمیزی قدیم آن نیز باقی است.
در قسمت شمال بشنیغان، در گودی کنار جاده کنونی، قلعه چهار ضلعی ای با هشت برج قرار دارد. در قسمت بالای برجهای قلعه، نقوش زیبایی طرح شدهاست. ظاهراً این قلعه از اوایل عصر قاجاری است.
مسجد جامع میبد مجموعهایی از چند مسجد است که گونههای فضایی متنوعی را با طرحهای چندگانه عرضه مینمایند. این مسجد از نوع مساجد ایوان دار مرسوم در منطقه یزد است که از صحن مرکزی (حیاط) روباز با طرح تکرار طاق نما در بدنهها، و فضاهایی چون گنبد خانه و ایوان وسیع و بلند و شبستانهای کناری به عنوان بخش تابستانه در جهت قبله و شبستانهای زمستانه (یا گرمخانه) در سه جهت دیگر تشکیل شده و ورودی اصلی آن با سر در نسبتاً بلندی از طرف کوچه شرقی، با گذر از یک فضای تقسیم (هشتی) به صحن باز میشود. مسجد کوچک حاجی حسنعلی در نبش شمال شرقی مجموعه، دارای صحن طاقنما دار و شبستانی در جهت شمال میباشد که به فضای مخروبه پشت، متصل است. مسجد حسنی (امام حسن) در شمال غربی مجموعه دارای گنبد خانهای است، با دو ردیف شبستان در جهت غرب و شرق و یک ردیف در جهت شمال که ورودی این بخش، نیز از همین جبههاست. فضای بدون ساخت وساز غربی نیز در گذشته محل مسجدی بوده که اکنون وجود ندارد. بهطورکلی ساختمان کهن مجموعه با خشت و گل بنا گردیده و چندان تنوع مصالح ندارد. پوسته داخلی ایوان، پیشانی سرپایههای نمای صحن، در چهار طرف و پوسته بیرونی گنبد، با طرحهای ساده هندسی آجری کارشدهاست. حداقل آرایهها در فضای معماری اصیل مسجد به چشم میخورد.
سفالگری و سرامیکسازی امروزه یکی از پیشههای اصلی مردم در میبد است که از پشتوانهٔ فرهنگی و تاریخ پر بار آن حکایت دارد. بررسیها نشان از قدمت هزاران سالهٔ هنر سفالگری در میبد دارد. در سازماندهی فضاهای شارستان، کارگاههای سفالگری در محلهٔ بالا و در کنار خانههای سفالگران جای داده شده و قرنهای متمادی در این محله مستقر بودهاند. در اوایل قرن اخیر تعدادی از کارگاههای سفالگری به بیرون دروازه شهر منتقل گردید. به تدریج سایر کارگاهها نیز به خارج از شهر انتقال یافت و مجموعهٔ تازهای ساخته شد. در سالهای ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ یک جابهجایی تازه صورت گرفت و کارگاهها در مجموعهٔ نوبنیاد ادارهٔ صنایع دستی استقرار یافتند. هماکنون کارگاههای متنوع صنایع سفال و سرامیک میبد در این محوطه گرد آمدهاند. نقاشی با رنگهای آبی و سبز بر زمینه سفید رنگ بدنه این ظروف، نشانهٔ خاص سفال میبد است. در گذشتهٔ نه چندان دور سفال در زندگی مردم میبد کاربردهایی از این قبیل داشتهاست. ظروف منازل مثل کوزه و سبو، تپو، دیگ و دیزی، کاسه، گاودوشه، ظروف لعاب دار مثل بشقاب، قندان، لیوان، دوری و… در معماری برای فرش حیاط، پوشش بامها، ساخت بدنه بادگیرها، تزیین سردرها، سبکسازی بامها آبروها و… از طرحهای معروف سفالهای میبدی که هماکنون هم رواج دارد میتوان از خورشید خانم، ماهی، مرغی، شطرنجی شویدی و… نام برد.
از هنرها و صنایع دستی خاص منطقه میبد میتوان به نوعی زیلو که از نظر طرح و شکل، خاص منطقهاست نام برد. کاربرد زیلو با توجه به اقلیم گرم و پر گرد و خاک منطقه تدبیر مناسبی بودهاست. امروزه این صنعت که تا چندی پیش از مشاغل عده کثیری از مردم میبد بودهاست تقریباً به فراموشی سپرده شده و افراد انگشت شماری را میتوان پیدا کرد که به این حرفه مشغول باشند. از سنتهای حسنه مردم وقف و سفارش بافت زیلو برای اماکن مقدس، همچون مساجد و بقاع متبرکه بودهاست که در موزه واقع در مجموعه رباط شاه عباسی تعدادی از این بافتهها در معرض نمایش عمومی قرار داده شدهاست. از جمله این زیلوها میتوان به یکی از نمونههای زیبایی که متعلق به مسجد جامع میبد میباشد اشاره کرد. در حاشیه این زیلو تاریخ ۸۰۸ هـ. ق آمدهاست و ابعاد آن (۱۴/۳ * ۴۰/۷ متر) میباشد. رنگهای معمول استفاده شده در بافت زیلوها رنگهای آبی و سفید است. نقشهای متداول این زیلوها معمولاً سجادهای، چلیپایی، و نقش سرو میباشد.
دانشگاه میبد